Kto wędrował w okolicach Kamienia nad Jaśliskami, ten niejednokrotnie napotykał pola grobowe na granicy Polsko-Słowackiej we wschodniej odnodze góry Bieszczad. Mało wiadomo było o tym zapomnianym przez cywilizację miejscu, aż do roku 2003, kiedy to zaczęto porządkować teren nekropolii będącej po polskiej stronie granicy, a 2 lata później można było zaobserwować takie prace również po stronie słowackiej. Nie będę rozpisywał się tutaj na temat przebiegu tych prac (linki do artykułów na dole strony) ani na tematy działań wojennych, których opisy przytaczam w linkach na dole. Przybliżę tutaj nieco przetłumaczony artykuł ze słowackiego 3-tomowego książkowego wydania „Mementa prvej svetovej vojny” (autorstwa Martin Drobnak, Matus Korba, Radolav Turik) poświęconego cmentarzom wojennym pierwszej wojny światowej w słowackim kraju preszowskim i koszyckim. Wspominany opis cmentarza znajduje się w pierwszym tomie zatytułowanym „Cintoriny v okresoch Humenne a Medzialaborce”.

W katastrach gminy Čertižné, w dokumentach archiwalnych można znaleźć informacje o 5 cmentarzach wojennych z lat 1914-1915. Opiekę nad tymi cmentarzami sprawowała lokalna jednostka żandarmerii. Część żołnierzy była pochowana tutaj jeszcze podczas wojny, pozostałych chowały tutaj organy Czechosłowackie w okresie międzywojennym. W katastrze gminy rozrzuconych było sporo grobów wojennych. W ramach oszczędności środków finansowych przeznaczonych na opiekę nad grobami wojennymi, doszło do skupienia grobów wojennych i utworzenia cmentarzy. Po decyzji o zbudowaniu cmentarzy opracowano plan, według którego powielano pracę w identyczny sposób dla każdego z cmentarzy. Niniejszy plan opracowali przy odpowiednim podejściu żandarmi z miejscowej stacji żandarmerii. Najpierw nanieśli na mapę pozycję wszystkich grobów wojennych w okolicy. Później podzielili cały obszar katastralny na 5 sektorów. W każdym sektorze wyznaczono centralne miejsce, w którym zgromadzone miały zostać ekshumowane szczątki poległych żołnierzy i w tym miejscu powstawał cmentarz wojenny. W każdym sektorze postępowano w ten sam sposób, wybierano miejsce w którym znajdował się jakiś masowy grób, a w jego pobliżu chowano ekshumowane ciała z okolicy.

Cmentarz wojenny Čertižné I.

Nekropolia ta znajduję się bezpośrednio w gminie. Jest częścią ogólnego cmentarza i składa się z 24 grobów. Całkowitą liczbę tworzy również 5 grobów masowych. W mogile nr 1 pochowano 32 ofiary, w mogiłach 2, 3, 4 i 7 pochowano po 6 ofiar. W czterech grobach wspólnych pochowano następującą liczbę ofiar: w grobie nr 5 – czterech żołnierzy, w grobie nr 6 – trzech żołnierzy, a w grobach nr 8 i 9 po dwóch żołnierzy. Pozostałych 15 mogił to groby pojedyncze. W jednym grobie pochowano miejscowego rolnika Štefana Brecika, który poniósł śmierć podczas starć i pochowali go tu żołnierze austro-węgierscy. Na cmentarzu pochowano również ekshumowanych poległych z grobów, które znajdowały się bezpośrednio w gminie lub pobliżu. Ekshumacje przebiegały już w lipcu 1922 i przeprowadziła je komisja ekshumacyjna pod przewodnictwem miejscowych żandarmów, zwierzchników straży Vašátka i Procházky. W gminie ekshumowano 15 samodzielnych grobów, które znajdowały się na działkach okolicznych mieszkańców: Petra Dimuna, Antona Kubáka, Vasila Zozuláka, Michala Triščka, Michala Galajdy, Osifa Hriptoka, Nikolaja Korbu, Ivana Ťahlu, Pavla Brejzu i Márii Fehlovej. Ekshumowane zostały również ciała pochowane w mogile nr 5. Pierwotny grób znajdował się na działce Michala Zozuláka. Ofiary w pierwotnych grobach w miejscu, gdzie znajdował się cmentarz, nie zostały ekshumowane. Ilość ofiar w tych grobach znamy dzięki świadectwu księdza z miejscowości Čertižné, który asystował przy pochówku wspomnianych żołnierzy. Całkowita liczba poległych na niniejszym cmentarzu to 81 żołnierzy i 1 cywil, który zginął w trakcie walk. Obywatelstwo wszystkich ofiar jest znane. Pochowanych jest tu 72 austro-węgierskich i 9 rosyjskich żołnierzy. Zidentyfikowano wyłącznie jedną ofiarę, jest to żołnierz austro-węgierski – N.Szabo. W latach 2004-2005 odbyła się rekonstrukcja cmentarzy w miejscowości Čertižné z inicjatywy miejscowego samorządu z finansowym wsparciem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Pola grobów zostały wyrównane a na powierzchni cmentarza zasiano trawę. W środku ustawiono centralny krzyż, do którego prowadzi uregulowany chodnik, a całość cmentarza ogrodzono płotem. Przy wejściu znajduje się estetyczna tablica, na której umieszczono informację, że w tym miejscu znajduje się cmentarz z pierwszej wojny światowej. Miejsce zostało uporządkowane, a cmentarzowi nie grozi zamknięcie w najbliższej przyszłości.

Kompleks cmentarzy wojennych w katastrze gminy Čertižné powstał krótko po I wojnie światowej. Opieka nad rozrzuconymi grobami wojennymi była wyjątkowo problematyczna. Po decyzji o skupieniu w jednym miejscu grobów wojennych opracowano wspomniany już plan, według którego postępowano.

Cmentarz wojenny Čertižné II.

Powstał na wysokości 724m. Jest najmniejszym z cmentarzy w miejscowości Čertižné. Tworzy go łącznie 6 grobów, z tego jeden grób masowy, dwa groby są wspólne i trzy pojedyncze. Grób masowy jest jednak pierwotny. Pomimo istnienia protokołu ekshumacyjnego ofiary pochowane w tej mogile nie zostały ekshumowane. Na podstawie materiałów archiwalnych w niniejszym grobie pochowano 28 ofiar. W jaki sposób liczbę tę ustalili żandarmi, którzy nadzorowali powstawanie cmentarza, nie wiadomo. Części składowe cmentarzy w miejscowości Čertižné opracowano tak precyzyjnie, że nie ma powodu, aby nie dawać wiary tej informacji, nawet jeśli nie można potwierdzić jej z innych źródeł. W dwóch wspólnych grobach pochowano po dwie ofiary. Łącznie ma tam być pochowane 35 ofiar. Cmentarz ma kształt prostokąta o bokach 4,70 x 5,50 metrów. Większość powierzchni zajmuje masowy grób. Pozostałe groby znajdują się w jednym rzędzie wzdłuż mogiły. Ekshumacje odbyły się w okresie 3-12 czerwca 1922. Ekshumowano pięć pierwotnych grobów. Wszystkie pierwotne groby znajdowały się w pobliżu zakopanych miejsc na wysokości 742m. Niestety, pozostałych informacji o ofiarach jest bardzo mało. Nie znamy tożsamości ani jednej z ofiar pochowanych na cmentarzu. Prawdopodobnie wszystkie ofiary były członkami armii austro-węgierskiej.

Cmentarz wojenny Čertižné III.

Powstał w ten sam sposób, co pozostałe cmentarze tego obszaru. Utworzenie cmentarza rozwiązało problem grobów wojennych w okolicy wysokości 789m. Po badaniu terenu i analizie sytuacji komisja ekshumacyjna, której przewodniczyli dowódcy straży Vašátka a Prochádzka wybrali miejsce na nowy cmentarz. Cmentarz powstał w miejscu, gdzie znajdują się dwa masowe groby. Cmentarz tworzy 18 grobów, z których cztery są masowe. W pierwotnych masowych grobach z nr 1 i 2 pochowano po sześć ofiar. Ofiary pochowane w tych mogiłach nie zostały ekshumowane. W nowych mogiłach nr 3 i 7 pochowano również 6 ofiar. W jednym zbiorowym grobie znajduje się 5 ofiar. 13 pozostałych grobów jest pojedynczych. Na tym cmentarzu pochowano łącznie 42 ofiary. Pozostałych informacji o ofiarach jest zbyt mało. Z pewnością pochowano tu 24 żołnierzy austro-węgierskich i 7 rosyjskich. Obywatelstwo pozostałych jest niemożliwa do ustalenia, ale prawdopodobnie należeli do powyższych armii. Obecność niemieckich jednostek na tym terytorium nie została ustalona w trakcie walk. Nie wiadomo o ani jednej z ofiar. Wszystkie ofiary były pierwotnie pochowane na obszarze wysokości 789m. Komisja ekshumacyjna utworzyła taką samą ilość nowych grobów. Cmentarz ma kształt prostokąta o wymiarach 8,50 x 7,65 metra. Groby znajdują się w trzech rzędach. Materiały archiwalne nie wskazują, czy groby oznaczone zostały krzyżami czy w inny sposób.

Cmentarz wojenny Čertižné IV.

Powstał z potrzeby wybudowania centralnego miejsca pochówku w okolicy wysokości 728m. Założyła go ta sama grupa robocza, co pozostałe cmentarze w miejscowości Čertižné. Prace nadzorowali miejscowi żandarmi. Cmentarz, jak również dokumentacja, która go dotyczy, świadczą o odpowiedzialnej i precyzyjnej pracy. Cmentarz składa się z 21 grobów. Oprócz jednego wszystkie groby są samodzielne. Prace odbywały się zgodnie z ogólnym założeniem. Wszystkie groby powstały wokół  jedynego pierwotnego grobu zbiorowego. W nim miało być pochowanych 7 żołnierzy. Ofiary z grobu zbiorowego nie zostały ekshumowane. Razem na cmentarzu pochowano 27 żołnierzy. Ekshumacje odbywały się od 11 do 13 lipca 1922. Grupa ekshumacyjna dokonała ekshumacji 20 pierwotnych grobów. Wszystkie pierwotne groby znajdowały się na zboczu wysokości 728m. Na cmentarzu pochowano 24 żołnierzy armii austro-węgierskiej i trzech żołnierzy rosyjskich. Tożsamość żołnierzy pochowanych na tym cmentarzu nie jest znana. Pozostałe dane o ofiarach nie są zawarte w dokumentach archiwalnych. Cmentarz ma kształt prostokąta 7,50 x 9,50 metra. Groby ułożono w trzech rzędach.

Cmentarz wojenny Čertižné V.

Powstał jako centralne miejsce pochówku w okresie międzywojennym na wysokości 720 w pobliżu gminy. Na niniejszy cmentarz ekshumowano ciała poległych ofiar z pobliskich okolic. Przy jego budowie żandarmi z miejscowej stacji postępowali w analogiczny sposób, jak w przypadku pozostałych cmentarzy. Cmentarz tworzy 19 grobów. Dwa groby są masowe. W mogile nr 1 pochowano dziesięć ofiar, a w mogile nr 4 siedmiu żołnierzy. Mogiła nr 1 jest pierwotna i ciała pochowane w niej nie zostały ekshumowane. Znajduje się tu 8 wspólnych grobów. W związku ze wspólnymi grobami, należy zwrócić uwagę, że żandarmi popełnili błąd, gdyż nie respektowali różnic między wprowadzonymi terminami grób masowy (mogiła) a grób wspólny. Termin grób masowy lub mogiła miał oznaczać grób z ponad 5 pochowanymi ofiarami. Dlatego kilka wspólnych grobów oznaczono błędnie jako mogiła. W grobie nr 7 i „mogile“ nr 3 pochowane są po dwie ofiary, w grobach nr 6,8,9 i „mogile“ nr 6 pochowano po trzy ofiary, a w „mogiłach“ nr 2 i 5 pochowano po cztery ofiary. Pozostałych 9 grobów należy do kategorii pojedynczych. Łącznie na cmentarzu pochowano 50 ofiar. Podobnie, jak pozostałe cmentarze w miejscowości Čertižné, również ten ma kształt prostokątny o wymiarach 8 x 10,40 metra. Groby tworzą cztery rzędy. Wokół cmentarza znajdował się żywopłot, co było praktyką podczas budowy cmentarzy. Komisja ekshumacyjna zajmowała się tym obszarem na wysokości 720m latem 1922. Ekshumacje odbywały się od 21 czerwca do 1 lipca 1922. W tym okresie dokonano ekshumacji 18 grobów z okolicy. Wszystkie pierwotne groby rozrzucone były na zboczach wysokości 720m. Żandarmi utworzyli dokładnie tyle nowych grobów, ile zostało zniszczonych w wyniku ekshumacji. Zachowano pierwotne rozmieszczenie ofiar w poszczególnych grobach. W materiałach archiwalnych poza problemem z niepoprawnym określeniem grobów wspólnych nie występują inne błędy. Niestety nie ma zbyt wielu informacji. Nie znamy tożsamości ani jednej z ofiar pochowanych na tym cmentarzu. Obywatelstwo możemy określić w przypadku wszystkich ofiar. Jest tu pochowanych 47 austro-węgierskich żołnierzy i 3 rosyjskich żołnierzy.

Cmentarze wojskowe w miejscowości Čertižné nr II do V znajdują się na obecnej polsko-słowackiej granicy. Charakterystyka obecnego stanu jest wspólna dla wszystkich czterech cmentarzy. Pierwszą z przyczyn jest fakt, iż bez dokładnej mapy katastralnej ciężko określić dokładną tożsamość cmentarza wojennego na miejscu. Na cmentarzach wykonano rekonstrukcję, ale pola z grobami są trudne do zidentyfikowania, dlatego w celu dokładnego określenia, na którym konkretnie cmentarzu znajduje się aktualnie odwiedzający, nie wystarcza nawet szkic z epoki danego cmentarza wojskowego. Identyfikację komplikuje również fakt, że na polsko-słowackim pograniczu zrekonstruowano aż sześć cmentarzy wojennych, tymczasem materiały archiwalne ewidencjonują wyłącznie cztery cmentarze znajdujące się na wspomnianych wcześniej wysokościach. Dwa cmentarze znajdujące się nad gminą Čertižné są dla nas nieznane i zadaniem dla dalszych badań jest wykazanie ich istnienia.

Wszystkich sześć cmentarzy wojennych zrekonstruowano w ten sam sposób. Powierzchnia cmentarza jest ogrodzona prostym płotem z drewnianych sztachet. W środkowej części każdego z cmentarzy umieszczono centralny drewniany krzyż a przy wejściu na obszar cmentarza znajduje się prosta tablica zwracająca uwagę na obecność cmentarza wojennego. Na szkodę sprawy działa, że pola z grobami są jednak tylko w minimalnym stopniu wyraźne, a więc ich identyfikacja jest niemal niemożliwa.

Niezbędnym jest, aby na niniejszych cmentarzach, znajdujących się na polsko-słowackiej granicy, przez którą prowadzi trasa turystyczna, umieszczone zostały dobrej jakości tablice informacyjne, które poinformują turystów nie tylko o samych cmentarzach, ale również o zdarzeniach, które miały miejsce w tym obszarze podczas pierwszej wojny światowej.

Mementa prvej svetovej vojny
Cintoriny v okresoch Humenne a Medzialaborce
REDOS 2008

Czytając powyższy tekst nasuwa się pytanie: skąd w takim razie wzięły się zawyżone liczby poległych na tablicach informacyjnych, które swego czasu istniały przy każdym cmentarzu po stronie słowackiej? Kto był ich inicjatorem i skąd czerpał liczby, które skrupulatnie umieścił? Na dzień dzisiejszy zachowała się tylko jedna tablica informacyjna na największym cmentarzu znajdującym się naprzeciwko polskiej nekropolii. Póki co wszelkie próby nawiązania kontaktu w sprawie cmentarza z gminą Čertižné pozostają bez odzewu. A na słowackiej stronie Wojskowego Instytutu Historii można znaleźć tabelę wraz ze spisem poległych na cmentarzach z I wojny światowej, liczba pochowanych mniej więcej zgadza się z liczbami opisanymi w przytaczanej książce:

Artykuły dotyczące cmentarzy rejonu Kamienia nad Jaśliskami:
http://www.beskid-niski-pogorze.pl/gin/cmentarz_woj_kamien.php
http://www.beskid-niski-pogorze.pl/galeria_regionu/cmentarze_wojenne/7/kamien/cmentarze_wojenne_kamien_nad_jasliskami.php
Zdjęcia tablic z liczbami poległych, które na dzień obecny już nie istnieją:
http://www.rowery.olsztyn.pl/wiki/miejsca/1914/slowacja/preszowski/kamien_nad_jasliskami